Nghệ thuật Bonsai Nhật – Khi cây cảnh cũng mang nét đẹp tinh thần

Bonsai (Bồn Tài) là tên được dùng để chỉ nghệ thuật trồng cây cảnh trong chậu của xứ sở Phù Tang bắt nguồn từ Trung Hoa, được tạo hình theo dáng vẻ thanh nhã trong quá trình chăm sóc. “Bon” – “bồn” mang nghĩa là cái chậu để trồng cây trồng hoa và “sai” – “tài” có nghĩa là cây con, cây cảnh, nên Bonsai được hiểu là kỹ thuật trồng cây con trong chậu. Vốn chỉ đơn giản là làm vườn trồng cây nhưng càng về sau thì được nâng tầm lên thành một bộ môn nghệ thuật Bonsai Nhật Bản nổi tiếng khắp thế giới. Người trồng cây cảnh Bonsai thường cắt tỉa bằng các dụng cụ đơn giản như kéo tỉa, ống sắt, kẽm, … để tạo dáng cây trong suốt quá trình trồng.Nguồn gốc nghệ thuật Bonsai Nhật và lịch sử phát triển

Nhiều tư liệu cho rằng nghệ thuật Bonsai là loại hình trồng cây kiểng xuất phát từ Trung Quốc từ thời nhà Tần, thế kỷ 3 trước Công Nguyên và xuất hiện nhiều hơn trong các bức tranh phong cảnh, điêu khắc hay kiến trúc đời Tống. Vốn dĩ là những chậu cây nhỏ có hình dáng nổi bật nhờ gió tuyết tác động và được mang về trồng trong chậu cây cảnh để trưng bày trang trí.

Sau đó, được người Nhật nâng tầm lên thành một bộ môn nghệ thuật thanh tao và đến nay thì được biết tới là đặc trưng của nước Nhật. Chỉ cần nhắc đến Bonsai thì người ta sẽ nghĩ ngay tới hình ảnh những chậu cây được cắt tỉa đẹp mắt mang hình dáng uốn lượn uyển chuyển tinh tế như chính người tạo ra nó. Khi xưa, nghệ thuật Bonsai là một bộ môn chỉ dành cho những người quyền quý, có thời gian và óc thẩm mỹ chăm bẵm lâu ngày mới tạo nên được một chậu cây có dáng vóc độc đáo.

Hình ảnh những chậu Bonsai đầu tiên xuất hiện trong tranh Kasugaaongen – gengi của tác giả Takakane Takasshina vẽ vào năm 1309 ở đền Kasuga vào thời Kamakura (1192 – 1333). Đây được xem như là tuyệt tác tranh vẽ mở đầu, xuất hiện hình ảnh nghệ thuật Bonsai Nhật. Thêm vào đó, nghệ thuật tuồng cổ Nô của Nhật với tên gọi là Hachi – no – ki được hiểu là cây trong chậu cũng đã nâng tầm giá trị cho nghệ thuật Bonsai Nhật Bản.

Bonsai Nhật Bản còn mang ảnh hưởng của sắc thái Thiền

Vào thời Thất Đinh – Muromachi (1334 – 1573) thì ảnh hưởng sắc thái Thiền nên Bonsai thời điểm này cũng nhỏ hơn và thường được trưng bày trong nhà để thưởng thức. Theo lịch sử trải dài của bộ môn nghệ thuật Bonsai thì thời kì hoàng kim của Bonsai phải kể đến là thời Giang Hộ – Edo với triết lý Phật giáo hòa cùng bản ngã tự nhiên. Bonsai thời điểm này cũng mang nhiều kỹ xảo hơn, tinh tế hơn và kín đáo, trầm mặc hơn rất nhiều. Cho đến thời Minh Trị thiên hoàng (1868 – 1912) thì người Nhật bắt đầu dùng dây thép uốn nắn để có được thân cây uyển chuyển như mong muốn. Cũng chính thời điểm này nghệ thuật Bonsai Nhật Bản vươn tầm cao mới, nhận được sự ngưỡng vọng của các nước phương Tây và thế giới.

Đỉnh cao của nghệ thuật Bonsai Nhật Bản là vào năm 1914 một cuộc triển lãm cây cảnh Bonsai đầu tiên được tổ chức tại thủ đô Tokyo tạo nên tiền lệ mỗi năm đều tổ chức kể từ năm 1934. Càng về sau, nghệ thuật Bonsai Nhật Bản càng được nâng cao và tạo nên những bước biến chuyển khác biệt hơn mỗi ngày.Nghệ thuật Bonsai Nhật có gì đặc biệt?

Không chỉ nhận được sự công nhận của cả thế giới mà nghệ thuật Bonsai Nhật còn quy tụ được nhiều nghệ nhân quyết tâm theo con đường này. Với họ, Bonsai mang một hơi thở riêng biệt mà chỉ có những người đam mê và yêu thích mới cảm nhận hết được tinh túy của nó.

Những chậu cây cảnh nhỏ xinh được tạo hình trong chậu và mỗi một chậu cây được tạo nên mang dáng vóc một câu chuyện và một ý nghĩa khác nhau. Chính vì vậy, nếu không phải trong giới yêu Bonsai thì người xem chỉ ngắm nhìn được phần ngoài mà không thấu hết vẻ đẹp ẩn chứa bên trong.

Nghệ thuật Bonsai Nhật Bản mang dáng vẻ của tinh thần nước Nhật với triết lý, tôn giáo, thẩm mỹ hòa hợp và bổ trợ cho nhau. Ngay cả tín ngưỡng Thần Đạo – Shinto của Nhật cũng đề cao sự hòa hợp, gần gũi với thiên nhiên. Và trong triết lý thiền nơi mà bất toàn (wabi – sabi), lại chứa đựng tính thiêng (kami), hợp thành cảm hứng cho Bonsai phát triển, cái bất đối xứng, trái quy luật của cây lại  bên ngoài dư ẩn bên trong sự linh thiêng, thần tính… Chính vì thế, muốn hiểu được nghệ thuật Bonsai thì phải học và hiểu hết từng giá trị cốt lõi của nó mới mong hòa nhập được với loại hình nghệ thuật cao cấp này.

Theo các nghệ nhân tạo dáng cho cây cảnh Bonsai thì thường uốn theo 5 thế cơ bản rồi về sau mới tạo nên nhiều thế ấn tượng khác mà đến nay chúng ta có thể thưởng thức sự đa dạng của nghệ thuật Bonsai Nhật. 5 thế cơ bản bao gồm Chokkan (thẳng đứng), Moyogi (thẳng đứng phóng khoáng), Shakan (nghiêng), Kengai (thác đổ) và Han Kengai (bán thác đổ). Mỗi thế đứng của cây sẽ mang một ý nghĩa khác nhau và cách tạo thế cũng khác nhau, tùy vào ý đồ thể hiện mà người nghệ nhân sẽ chọn thế hợp nhất. Càng về sau, óc sáng tạo đỉnh cao của các nghệ nhân cho ra đời thêm nhiều thế độc đáo và khó hơn như Sekijoju (rễ phủ trên đá), Ishizuke (rễ trong đá), Hokidachi (chổi), windswept (bạt phong), Ikadabuki (song thụ và tam thụ), clump style (thế lùm), bunjin-gi (văn nhân), weeping style (thế cành rủ), dead wood (thế gỗ mục), Yose Uye (nhóm cây hay rừng)…Ngoại hình của những chậu cây Bonsai Nhật thì phải xét đến 4 yếu tố quan trọng nhất là bộ gốc rễ, thân cây, cành lá, hoa của cây cảnh. Và thời kì sơ khai thì những loại cây quý và tuổi thọ cao thường được chọn như tùng, si, bách, đa… Những nghệ nhân lớn tuổi và có tuổi đời gắn bó với Bonsai lâu năm hơn thì những chậu Bonsai thực sự đẹp phải mang nét cổ kính, già, nét hoang sơ kết hợp dịu dàng tạo nên sự rung động ngay khi ngắm nhìn. Tuy vậy nhưng càng về thời kì phát triển của nghệ thuật Bonsai Nhật thì những loại cây khác cũng được chọn làm chứ không nhất thiết là cây quý thì mới được. Theo các nghệ nhân này thì kỹ thuật và tâm huyết sẽ giúp họ tạo ra được một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, có một không hai.

Những chậu Bonsai cứ thế vươn mình hưởng thụ khí trời qua bốn mùa, đứng hiên ngang như chưa từng chịu đau đớn của sự uốn nắn bao năm tháng khiến người xem phải tĩnh tâm ngắm nhìn. Chẳng trách sao người Nhật lại đam mê bộ môn nghệ thuật tinh thần này như vậy, không có một thế lực vật chất nào có thể đánh đổi được những giá trị tinh tế mà Bonsai mang tới. Phàm là người nào đã từng phải lòng với bộ môn nghệ thuật thanh tao này sẽ luôn học được cho mình những bài học mới mỗi ngày qua chậu Bonsai mà mình cất công chăm chút. Sức sống tuyệt vời của thiên nhiên cứ thế mà khiến người ta động lòng.

Nghệ nhân Kyuzo Murata, được ví như bậc thầy hàng đầu trong lĩnh vực nghệ thuật Bonsai ở Nhật là người giữ nhiệm vụ bảo trì bộ sưu tập cây cảnh Bonsai của Hoàng đế Nhật suốt nhiều năm không khỏi xúc động khi giải thích về giá trị bộ môn này. Theo nghệ nhân già này thì: “Trong một thế giới sống vội vã, việc trồng cây Bonsai có thể dạy chúng ta rằng sự mất kiên nhẫn thường dẫn đến thất bại… Sự tạo ra một cây Bonsai là một cách nhắc nhở chúng ta rằng: thiên nhiên không phải là đầy tớ của con người… Bonsai có thể định nghĩa như là một sự hòa hợp giữa thiên nhiên và nghệ thuật …”Cũng vì vậy mà giá trị của nghệ thuật Bonsai ở Nhật chưa bao giờ phai nhạt và luôn chuyển mình qua thời gian. Nếu yêu thiên nhiên mà chưa biết đến Bonsai thì thực sự là một thiếu sót lớn đối với người nghệ nhân tinh thần.